“Anam ateist olmağımdan çox həyəcan keçirirdi” - Pənah Hüseyn
Modern.az saytının “Siyasətçi və din” rubrikasının növbəti müsahibi keçmiş baş nazir, Azərbaycan Xalq Partiyasının sədri Pənah Hüseyndir. Onunla söhbəti təqdim edirik:
- Pənah bəy, SSRİ təhsil sistemindən çıxmısınız, amma indi dindarsınız. Yəni elmi ateizm heç sizin fikirlərinizə təsir etməmişdi?
- Səmimi danışacağam. Mən yeniyetmə və gənclik illərimdə ateist olmuşam. Təxminən keçən əsrin 80-ci illərinin sonunda, 90-cı illərin əvvəllərində fikir, dünyagörüş, mənəvi aləmimdə dəyişiklik oldu.
- Düşüncənizdə dönüş nöqtəsi yaradan nə oldu?
- Ola bilsin ki, uzun müddət daxilimdə gedən ruhi dəyişiklərdən və ya mənə məlum olmayan hansısa bir mənəvi-psixoli səbəbdən indi dindaram, müsəlmanam, İslam dininə etiqad edirəm. İndi mötədil dindaram. Vacib ibadətləri imkan daxilində həyata keçirirəm. Oruc tutub, namaz qılıram.
- Yəqin ki, mötədil dindar olduğunuz kimi, o vaxtlar da elə mötədil ateist olmusunuz. Yoxsa belə deyil?
- Xeyr. Mən radikal, mübariz, davakar ateist olmuşam.
- Bəs niyə dinə qarşı radikal mövqedə idiniz?
- Bir çox məsələlər var ki, onun səbəbini başa düşmək olmur. O vaxt dini, dindarlığı insanlığın bəlalarının əsas səbəbi kimi görürdüm. Ona görə də, özümü hamıdan, xüsusən dindarlardan üstün görürdüm.
- Ailəniz necə, dindar idimi?
- Ailəm dindar olub.
- Ateist olmağınız onlarda hər hansı bir mənəvi narahatlıq yaratmırdı ki?
- Rəhmətlik anam mənim ateist olmağımdan çox həyəcan keçirirdi. Mən belə şeylər danışanda neçə dəfə üzünü cırıb, sifəti qana boyanıb. Mən də gülürdüm. Allah günahımdan keçsin, anam da məni bağışlasın.
- Pənah bəy, dindar olsanız da, Həcc ziyarətinə getməməsiniz. Nə zaman müsəlman dünyasında müqəddəs hesab edilən bu ziyarəti gerçəkləşdirmək istəyirsiniz?
- Həcc ziyarətində olmaq mənim ən böyük arzularımdan biridir. Allah nə zaman qismət etsə, onda Həcc ziyarətində olacam, inşaallah.
- İlk dəfə “Quran”ı nə vaxt oxudunuz?
- Universitet illərində. İlk dəfə “Quran”ın məzmunu ilə rus dilində tanış olmuşam. Təəssüf ki, ərəbcə bilmirəm. Sonralar “Quran”ı Azərbaycan, türk, rus, ingilis dillərində də oxumuşam.
- Başqa səmavi kitabları da oxumusunuz?
- Səmavi hesab olunan bütün kitablarla, ümumiyyətlə bütün böyük dini abidələr hesab olunan kitabları oxumuşam. “Bibliya” stolüstü kitablarımdandır. Həqiqətən səmavi zövq verir. Müsəlman etiqadına görə, səmavi sayılmayan dini kitablarla da tanışam. Buddistlərin, tibetlilərin, mayyalıların inanclarını öyrənmişəm. Nəzərə alın ki, mən universitet təhsilli tarixçiyəm. Etnologiyanı öyrənmişəm. Elmi ixtisasım da dini və milli olanın qarşılıqlı əlaqəsi mövzusu olub. Mən demək olar ki, istər ibtidai icma quruluşundakı, istərsə də müasir sivilizasiyalı xalqların, mədəniyyətlərin ən azı rus dilində bütün dini kitabları ilə tanışam. Həm də dinə qarşı olan, aqnostik ədəbiyyata da bələdəm. İndi də oxuyuram. Plotini, (Platonla qarışdırmayaq), Nitsşenin “Antixrist”ini, Axundovun “Kəmalüddövlə məktubları”nı, Yunqun “Alximiyası”nı oxumuşam.
- Səmavi kitablarda hansı fərqləri sezmisiniz?
- “Quran”a münasibətim həm də irrasionaldır, həm də ilahi olana münasibətdir. Hər hiss etdiyimi anlaya bilmirəm və buna heç çalışmıram da. Digərlərinə daha çox idraki, rasional yanaşıram. Möhtəşəm mədəniyət hadisəsi kimi, insanın möhtəşəmliyi kimi. Bu kitablarda həm rasional şüurla dərk olunan məsələlər, həm də ruhi-psixoloji məqamlar var. Azərbaycan xalqının mədəni inkişafı üçün düşünürəm ki, bizim təhsil sistemimizdə dünya dinlərinin, o cümlədən səmavi kitabların sivilizasiya dəyərləri və mədəniyyət kimi öyrənilməsinin böyük, həyati əhəmiyyəti var. Dinin, din tarixinin, xüsusən İslam tarixi və mədəniyyətinin elm, mədəniyyət, tarix olaraq öyrənilməsini cəmiyyətin inkişafı üçün zəruri hesab edirəm.
- Bəzi ilahiyyatçılar iddia edirlər ki, İslam dini təriqətlərə qarşıdır, məzhəblərin olması dinə ziddir. Siz də belə düşünürsünüz?
- Bu məsələ Allahın hikmətlərindəndir. Hər dində, onlarla təriqət, məzhəb var, hər tərqətin də öz cərəyanları var. Ümumiyyətlə təriqətsiz, məzhəbsiz din yoxdur. Az qalır deyəm ki, təriqətlər dinin mövcudluq formasıdır. Ancaq bilirəm ki, bu doğru deyil. Hədislər var. Ayələrdən birində “bunlardan biri haqdır” deyilir. Şiəliyin özündə 20-dən çox qol var. Bu niyə belədir? Bu, ancaq Allahın sona qədər izah edə biləcəyi bir məsələdir.
- Özünüzü hansı təriqətdən hesab edirsiniz?
- İslamam. Məhəmməd ümmətiyəm. Valideynlərim şiə olub. Ulu nənəm sünni olub. Məni də mötədil şiə adlandıra bilərsiniz. O mənada ki, “Əhli-Beyt”ə məhəbbətim var. Peyğəmbərin əmanəti kimi. Mən müsəlman ümmətini vahid vəhdətdə qəbul edirəm. Təriqətlərin olmasını fakt kimi qəbul etsəm də, bölücülüyü böyük bəla hesab edirəm.
Həqiqi dindar olan şiəni məzhəbçilikdən təmizlə, əhli-sünə görəcəksən, həqiqi dindar olan əhli- sünnəni təmizlə şiə görəcəksən. Həqiqi şiə peyğəmbərin bütün əshabələrinə hörmətlə, bərabər yanaşır, sünni də “Əhli-Beyt”i sevir.
- Pənah bəy, İslam dünyasında nə qədər dinin siyasətdən ayrı olduğunu desələr də, bunun əksini görməmək mümkün deyil. Dinlə siyasət ayrı olmalıdır, yoxsa vəhdətdə?
- Bu əbədi müzakirə olunan məsələlərdən biridir. Məncə, siyasət və din məsələsində orta bir hədd tapılmalıdır. Mən bunun tərəfdarıyam. Mən öz siyasi baxışlarımı İslam demokratiyası kimi adlandırıram. Yəni məndə hardasa siyasət və dinin yaxınlaşdırılması var. Ancaq mən istəmirəm ki, bu rəsmi dövlət ideologiyası kimi başa düşülsün. O baxımdan Azərbaycan Konstitusiyasında din-dövlət məsələlərini optimala yaxın hesab edirəm. Hərçənd ki, daim rəsmi ruhaniyyətdən siyasət üçün istifadə olunması hallarına rast gəlirik. Əslində, belə şeylər həmişə olub. Bir qayda olaraq, tarixdə rəsmi ruhaniyyət rəsmi siyasətə qulluq edib. Bunun əksinə çox az rast gəlmək olur.
- Rəsmi ruhaniyyət deyərkən, tam əminəm ki, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsini nəzərdə tutdunuz. Sizcə, bu idarənin predmetini sırf dini motivlərə köklənən bir fəaliyyət hesab etmək olarmı?
- İstər sovet dönəmində, istər Ayaz Mütəllibovun, istər Əbülfəz Elçibəyin, istər Heydər Əliyevin hakimiyyəti dövrlərində, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsinin rəhbəri hacı Allahşükür Paşazadə qaldı. Elə indiki hakimiyyət zamanında da eyni statusdadır. Yəni onu bütün hakimiyyətlər üçün əvəzsiz edən nəsə var... Bir-biri ilə münasibətləri mürəkkəb və birmənalı olmayan hakimiyyətlərin dövründə, eyni şəxs Azərbaycanda və Qafqazda rəsmi ruhaniliyinin rəhbəri kimi qalıbsa, deməli burada nəsə var. Deməli, heç bir hakimiyyət cənab şeyx, hacı Alahşükür Paşazadədən yaxşısını tapa bilməyib.
- Nəsə intonasiyanızda və mimikalarınızda ironiya əlamətləri var idi...
- Qətiyyən. Mən dediyim faktın sadəcə nəzərə alınmasını və bu mövzunun elə burada bitməsini təklif edirəm.
- Sizə düşüncənizdə bir dindar kimi nələr haramdır?
- Dinin haram buyurduqlarını haram sayıram. Qüdrətim çatacağı qədər haramlara yol verməməyə çalışıram. Bunu hamı üçün özü və Allah arasında olan məsələ hesab edirəm. Dini qadağaların hüquqa gətirilməsini doğru saymıram. Dindarın etməli olduğu odur ki, haram buyurulan şeylərin ziyanları barədə maarifləndirici çıxışlar etsin.
- Bəzi insanlar, pirlərə, ocaqlara bel bağlayır, oradan kömək gözləyirlər. Yəqin ki, siz də inanırsınız belə şeylərə.
- (Gülümsəyir). Pirlərə, ocaqlara fərqli tənqidi münasibət bildirən kimi, adamı vəhhabilikdə ittiham edirlər. Əlbəttə ki, mən öz inanclarımı yuxarıda qeyd etdim. Vəhhabilik adlandırılana da münasibətim birmənalıdır. Nə deyirlərsə desinlər, onlar özlərini digər müsılmanlardan üstün tutmaqla doğru yolda deyillər. Sualınıza gəldikdə isə... Səcdə Allahadır. Şəfa mənbəyi Allahdır və Allaha xatir də istənməlidir. Pirə, ocağa, müqəddəslərə inamı o həddə qədər mümkün hesab edirəm ki, bu əsas olana zidd olmasın. Sizə açıq deyim ki, ifrat pir, ocaq, ağac və s kimi yerlərə etiqadlara ehtiyatla yanaşıram. Bu yerlər Allaha olan inamı kənara qoyursa, bunun əleyhinəyəm, qoymrsa qəbul ediləndir.
- Ateist dostlarınız varmı?
- Dost bir qədər fərqli anlayışdır. Mənim dost adına deyə biləcəyim yüzlərlə insan yoxdur. Hazırkı dostlarımın içərisində ateist olanlarını xatırlaya bilmirəm.
- Bayaq dediniz ki, bir zamanlar ateist olmusunuz. İndinin özündə ateist olanlara nə çağırış edərdiniz?
- Dua edirəm ki, Allah ateistlərin qəlbinin möhürünü götürsün. Ancaq Allahın özü ateistlərə kömək ola bilər. Bizdən isə deməkdir, dua etməkdir.
- Bəs ateistlərin o biri dünyada cəza alacağına inanırsınız?
- Bunu Allahdan başqa heç kim bilməz. Bu işlərə baş vurmağın tərəfdarı deyiləm.
- Gənclik illərinizdə dindar olmadığınıza görə içki də içirdinizmi?
- İçkini hələ ateist olanda tərgitmişəm.
- İddia olunur ki, Azərbaycanda radikal dindarlığı himayə edənlər arasında məmurlar, nazirlər də var. Belə bir şey mümkündürmü?
- İstisna etmək olmaz. Bu, din formasında çıxış edən beynəlxalq şəbəkələrin uzantıları da ola bilər.
- Sonda nə demək istərdiniz?
-Allahdan başqa Allah yoxdur, Məhəmməd onun rəsuludur.
